Haṭhayoga, yaklaşık M.S. 12.yüzyıldan itibaren Hindu metinlerinde fiziksel pratiklerin hâkim olduğu yoga türüne işaret etmek için kullanılan Sanskrit bir terimdir. Haṭhayoga 14. ve 18.yüzyıllar arasında ana akım Hindu dini tradisyonlarına gittikçe daha fazla dahil olmaya başlamıştır. Haṭhayoga yöntemleri günümüzde dünyada uygulanan yoga tarzının çoğunun kaynağıdır.
“Güç vasıtasıyla yoga” olarak tercüme edilebilecek olan haṭhayoga terimi ilk olarak M.S. 8. yüzyıldan sonra Vajrayāna (tantrik Buddhist) eserlerinde cinsel ritüel sırasındaki ejakülasyonu engelleyen kesin olarak tanımlanmamış bir yönteme atıfla görünmeye başlanır. Yaklaşık M.S. 12.yüzyılda Hindistan’ın güneybatı sahilinde Mangalore’de Amaraughaprabodha “Ölümsüzlerin Tradisyonunda Uyanış” (Birch 2021) adlı bir metin derlenmiştir. Śaiva tradisyonundan Nāthlar olarak bilinen gruba mensup bir bilgin olan eserin yazarı, Vajrayāna’ya ait haṭhayoga terimini dört yoga metodundan (diğerleri mantra, laya ve rāja yogadır) birine işaret etmek için kullanmıştır. Amaraughaprabodha’daki haṭhayoga ilkin M.S. 11.yüzyılda Vajrayāna eseri olan Amṛtasiddhi “Ölümsüzlüğe Ulaşmak” (eserde haṭhayoga terimini bu pratiklere işaretle kullanılmamıştır; Mallinson ve Szántó 2021) denilen eserde nefesi böylelikle de semeni kontrol eden üç teknikten söz edilir. Amṛtasiddhi ana akım Vajrayāna’nın cinsel ayinlerini reddeden bekar erkek zahitlere (asketikleri) yönelik bir yogayı öğretir. Bu yönelim temel muhatapları bekar erkek zahitler olan daha sonraki haṭhayoga külliyatında da korunmuştu. Bazı metinler evliler ve kadınlara yoga uygulaması konusunda tavizler verir, fakat ulaşılabilen harici kanıtlar modern dönemden önce uygulamanın yalnızca yüksek statüden çok küçük bir erkek azınlık tarafından icra edildiği ve hiçbir kadının bu uygulamaya dahil olmadığını göstermektedir.
Sonraki yüzyıllarda geniş bir Hindu manastır tradisyonu yelpazesi fiziksel yoga pratikleri üzerine metinler üretmişlerdi. Bu farklı tradisyonlar çeşitli felsefi ve teolojik inanışlara sahiplerdi ve bu sebeple tek bir haṭhayoga felsefesi veya teolojisi bulunmamaktaydı. Bu metinlerin hepsi bazılarınca istenmeyen güç çağrışımları olan haṭhayoga terimini kullanmamışlardır. Amaraughaprabodha sonrası bu tip bir haṭhayoga’yı öğreten metin 13.yüzyılda Dattātreyayogaśāstra “Dattātreya’nın Yoga Risalesi” adlı Amaraughaprabodha’daki bulunan dörtlü yoga sistemini öğreten bir Vaiṣṇava eseridir. Dattātreyayogaśāstra’nın öğrettiği haṭhayoga’nın Patañjali’nin “Yoga Risalesi” Yogaśāstra’daki (bknz. Yoga: Classical [Pātañjala]) iyi bilinen sekiz katlı yoganın bir alternatifi olduğu söylenebilir. Eserde Amṛtasiddhi ve Amaraughaprabodha’da öğretilen hayati enerjilerin yönlendirilmesi yöntemleri olan üç tanesine eklenen altı tane teknikle birlikte dokuz teknik antik bilge Kapila’ya izafe edilmiştir. Fiziksel yoga pratiği üzerine en etkili Sanskrit metin olan M.S. 1400’deki Haṭhapradīpikā “Haṭha Üzerine Işık” (Digambarjī ve Jhā 1970) haṭhayoga sahasını daha fazla genişletmiştir. Kendinden önceki en az 20 metinden (Amaraughaprabodha ve Dattātreyayogaśāstra metinleri buna dahildir) doğrudan alıntılar yapılan eserdeki öğretiler Dattātreyayogaśāstra’nın dokuz tane hayati enerjileri yönlendirme metoduna (bu metotlar Haṭhapradīpikā’da toplu olarak mudrālar olarak adlandırılır) bir tanesini daha ekler. Haṭhapradīpikā, haṭhayoga pratiğine şu ilave bileşenlerini öğretir: sekiz nefes kontrolü tekniği (kumbhakalar), on beş bedensel duruş (āsanalar) ve pratik sırasında yükselen iç sesler üzerine meditasyon (nādānusandhāna). Haṭhayoga’nın bu sınıflandırması yoga üzerine hemen hemen tüm müteakip metinlerin çizelgesinde yer almıştır.
Haṭhapradīpikā haṭhayoga olarak tanımlanan ve daha önceki metinlerde bulunmayan fakat Gorakṣaśataka “Gorakṣa’nın Yüz Dizesi” (Mallinson’un yakında çıkacak olan çalışması a) ve Vivekamārtaṇḍa “Ayırım Güneşi” (Malinson’un yakında çıkacak olan çalışması ) gibi fiziksel yoga üzerine etkili daha eski Śaiva eserlerinde öğretilen yoga pratiği paradigmasını öğretir. Bu, Tanrıça Kuṇḍalinī’nin başta yer alan Śiva ile birleşinceye kadar bedenin merkezi kanalında yükselmesidir. Haṭhapradīpikā tüm mudrāların hatta Kuṇḍalinī’nin anılmadığı önceki eserlerde yer alanların bile bu amaçla öğretildiğini söyler.
Haṭhapradīpikā, haṭhayoga teknikleri olarak 15 duruş (āsanalar) öğretir, bunlardan yedisi oturarak yapılmayan kompleks beden duruşlarıdır. Bunlardan bazıları daha eski metinlerde öğretilir, fakat onları haṭhayoga’nın parçası olarak ilk öğreten metin Haṭhapradīpikā olmuştur. Āsana pratiğinin bedene istikrar, esneklik ve iyi sağlık kazandırdığı söylenir.
Haṭhapradīpikā’daki sekiz kumbhaka farklı nefes alış ve veriş biçimleridir ve fiziksel dengesizlikleri sağaltıcı terapötik teknikler olmalarının yanısıra yogiyi kevala kumbhaka’ya “izole edilen nefes-tutulmasına” yani kişinin nefesini spontane olarak dilediği müddetçe tutabilmesi becerisine hazırlar. Kevala Kumbhaka, samādhi’ye yani yoga’nın nihai hedefi olan bilişsel içe dönüş haline eriştirir.
Nādānusandhāna yani yoga pratiği sırasında içsel olarak doğan sesler üzerine yoğunlaşmanın benzeri şekilde samādhi’ye denk görülen rājayoga’ya “kraliyet yogasına” eriştireceği söylenir.
Haṭhayoga’yı tanımlayan dört pratik tipine ilave olarak Haṭhapradīpikā, ṣaṭkarmalar veya “altı teknik” denilen, burun kanalının suyla yıkanması ve kendi kendine lavman yapmak gibi bedeni arındıran terapötik yöntemleri öğreten ulaşılabilen en eski metindir.
15.yüzyıldan 18.yüzyıla kadar haṭhayoga’ya dair öğretilen tekniklerin çeşitliliği kadar metinlerin sayısı da artar. Haṭhābhyāsapaddhati “Haṭha Pratiği El Kitabı” (Birch, Singleton ve Mallinson, 2021) adındaki 18.yüzyıl el kitabı, dinamik hareketler ve ipleri kullanan duruşları ve 20. yüzyılda görülen yoga pratiğindeki gelişmelerden bazılarını önceden haber veren pratikler dahil 112 āsanayı öğretir. 17.yüzyılın sonları ve 18.yüzyılın başlarında pek çoğu tümüyle daha önceki haṭhāyoga kılavuzlarından ödünç alınan birkaç yeni “Yoga upaniṣad” derlendi. Haṭhāyoga’nın Ortodoks Hinduizm tarafından benimsenmesi tamamlanmıştı.
1990’lara kadar haṭhāyoga tarihine yoğunlaşan çok az akademik inceleme vardı. Son yıllarda bu alanda önemli bir artış görülmüştür. Yeni akademik araştırma alanı pek çok yoga okulu ve Hindu milliyetçilerinin öne sürdüğü anlatıların aslında temeli olmadığını göstermiştir. Kullandıkları tekniklerin 5000 yıl veya daha öncesine gittiğine ilişkin iddialarına rağmen haṭhāyoga’nın dengeleyici duruşlar veya karmaşık nefes alışverişleri gibi özgün yöntemlerinin miladi 1000 yılından önceye gittiğine dair bir kanıt yoktur ve pek çok modern yoga okullarında olduğu gibi antik olarak birbirini takip eden duruşların öğretildiğine ilişkin modern öncesi bir kanıt bulunmamaktadır. Haṭhāyoga yöntemlerinin sistemleştirildiği ilk metin olan Amṛtasiddhi ise Buddhistler tarafından yazılmıştır.
Haṭhāyoga üzerine birkaç önemli eser incelenmemiş veya düzenlenmemiş şekilde kalmıştır. Haṭhāyoga’nın ilk gelişmesi üzerine önemli bilgiler içeren Marathi, Kannada ve Telugu dillerindeki pek çok metin bilginler tarafından henüz incelenmemişlerdir. Bu metinler üzerine çalışmak haṭhāyoga’nın tarihini daha detaylı olarak anlamayı sağlayacaktır.
James Mallinson
Çeviren : Şafak Başkaya
KAYNAKLAR
Birch, Jason, ed. 2021. The Yoga of Immortals: Critical Editions and Annotated Translations of the Amaraugha and Amaraughaprabodha. The Hatha Yoga Series. Pondicherry: École Française D’Extrême-Orient.
Birch, Jason, Mark Singleton, ve James Mallinson, eds. 2021. Haṭhābhyāsapaddhati Collection Indologie, Hatha Yoga Series. Pondicherry: Institut Français d’Indologie/ École française d’Extrême-Orient.
Digambarjī, Svāmī ve Pītambar Jhā, eds. 1970. Haṭhapradīpikā of Svātmārāma. Lonavla: Kaivalyadhām S.M.Y.M. Samiti.
Mallinson, James, ed. Yayınlanacak çalışma a. Gorakṣaśataka. Collection Indologie, Hatha Yoga Series. Pondicherry: Institut Français d’Indologie/École française d’Extrême-Orient.
Mallinson, James, ed. Yayınlanacak çalışma b. Vivekamārtaṇḍa. Collection Indologie, Hatha Yoga Series. Pondicherry: Institut Français d’Indologie/École française d’Extrême-Orient.
Mallinson, James ve Péter-Dániel Szántó, eds. 2021. Amṛtasiddhi. Collection Indologie, Hatha Yoga Series. Pondicherry: Institut Français d’Indologie/École française d’Extrême-Orient.
EK OKUMALAR
Bouy, Christian. 1994. Les Nātha-Yogin et les Upaniṣads. Paris: Diffusion de Boccard.
Diamond, Debra, ed. 2013. Yoga: The Art of Transformation. Washington, DC: Smithsonian Institution.
Mallinson, James. 2014. “Haṭhayoga Philosophy: A Fortuitous Union of Non-dualities.” Journal of Indian Philosophy, 42 (1): 225–247. https://doi.org/10.1007/s10781-013-9217-0.
Mallinson, James ve Mark Singleton. 2017. Roots of Yoga. London: Penguin.
Kaynak: The Encyclopedia of Philosophy of Religion, Stewart Goetz and Charles Taliaferro (Editors-in-Chief), 2021 John Wiley & Sons, Inc. Published 2021 by John Wiley & Sons, Inc.
DOI: 10.1002/9781119009924.eopr0421
James Mallinson Hakkında
İngiliz Hindolog, yazar ve çevirmen. Oxford Üniversitesinde Sanskrit ve Eski Pers dillerinde eğitim gördükten sonra yüksek lisansını Londra SOAS Üniversitesinde Güney Asya etnografisi alanında doktorasını ise Alexis Sanderson’un danışmanlığında Oxford’da Khecarīvidyā ve Hatha Yoga tradisyonlarındaki yeri üzerine yazdığı tezle tamamladı. 1992’de Hindistan’da gurusu Mahant Balyogi Sri Ram Balak Das tarafından Ramananda Sampradaya’ya inisiye edilen, Sanskrit dilindeki yoga, şiir veya epik hikayelerinin çeviri ve edisyonlarını içeren dokuz kitap ve yoga tarihi ve özellikle Hatha Yoga’nın ilk dönem gelişimine dair çok sayıda kitap bölümü ve makalenin yazarı olan Mallinson, 2018’de SOAS Yoga Araştırmaları merkezini kurmuştur.
